LIA NAIN HUSI LISAN BOBACA NIAN IHA AFACA BAUCAU

HUSI LIMAN LOS CARLOS FREITAS HUSI LIMA KARUK NELSON XIMENES

FOTO UMALISAN KA UMA ADAT BOBACA

SUCO AFACA POSTO ADM QUELICAI MUNISIPIO BAUCAU Banhira koalia kultura Timor Leste, ninia baziku maka Uma Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat.

UMA LISAN KA UMA ADAT BOBACA IHA AFACA

Banhira koalia kultura Timor Leste, ninia baziku maka Uma Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat. Molok tempu hahu konta, molok ema hahu moris iha rai Timor Leste, Uma Lulik mak sai baze ba kultura. Igreja katolika mai ikus. Misionaris Portugal foin lori mai iha tinan 1511. Simbolu sacral rua nee, Uma Lulik no Igreja, sai ona baze ba kultura ema Timor Leste.

Kultura timór

Hsi lorosa’e to’o loromonu, hosi tasi feto to’o tasi mane, ita bele haré oin sa timoroan moris, oin sa hadulur malu, oin sa sira tau neon metin ba matebian sira. Ita bele haninu mos oin sa sira moris tuir lisan hafoli, oin sa sira hana’i matebian, oin sa ema hotu, iha knua laran, mesa maluk de’it, mesa naan de’it. Iha Rai Timor, hosi rai ida ba rai ida, ita bele rona ida-idak nia lia, ita bele haninu rai ida-idak nia liasan. Iha Rai Timor ita bele rona lia barak, maibé sanulu resin lima maka hatán ema barak, hodi moris tuir lisan sel-seluk. Timoroan, nu’u uai-uain, hatene ko’alia lia rua: lia ida mai hosi nia hun, nia uma laran; maski moris iha rai dook, hatene ko’alia lia ne’e, hatene halia maluk e sasán, buka moris nafatin tuir bein sira nia lisan. lia seluk hatene uainhira moris iha reinu seluk. Nune’e, sai hosi uma laran, hodi lia tetun ko’alia ho ema seluk; la os tetun-los e tetun-terik, maibé tetun ida ne’e be ema hotu iha Rai Timor ko’alia uainhira hasoru malu. Lia tetun ida ne’e be ita hodi haknauk, hodi hatene katesismu, lia ida ne’e be na’i lulik sira haklaken Kristu nia Liafuan. Ita bele hetan lia barak, lisan barak, maibé tuir lisan barlake, tuir ukur matebian timoroan hotu simu malu nu’u abut ida de’it, bein ida de’it …

TEBEDAI HUSI SUCO AFACA NIAN

MUNICIPIO BAUCAU POSTO ADM QUELICAI SUCO AFACA ALDEIA UECUBUTI LISAN BOBACA

Minggu, 21 Juni 2015

UMA LISAN KA UMA ADAT BOBACA IHA AFACA

02.00    1 comment

Jerasaun iha uma lulik ida, bainhira ba halo sakrafisiu iha fatin lulik, sira hamulak temin deit: “Nai Manas Waik/Wain, Nai Luli Waik. Iha Leten Ass ba. Iha Fitun Leten-Fulan Leten, Lolo Liman La To’o-Bi’i Ain Lada Banati ba kontekstu hirak ne’e mak, Uma Lulik Bobaca/ loo ka lalehan (Suku Afaca, Sub Distritu Quelicai) moris. Lian Makasae nian dehan:bobaca dehan Boba, Tetun nian dehan: Aman. Uma nee hanaran: Bobaca tamba sira nia avo aman no bo”ot ha’rii. La hatene los, ha’rii kumesa tinan hira. Jerasaun uma lulik ida nee fiar deit katak, sira nia uma lulik ninia otas rihun ba rihun ona. Istoria Bobaca, maibe fatin seluk mos iha. Hanesan cucara mos iha, iha Sub Distritu hatolia , Distritu ermera,Tuir istoria tempu avo nian, entre uma Bobaca hirak nee iha relasaun, maibe ikus mai, to’o ohin loron, relasaun istoria entre sira lakon. Maibe ita bele fiar katak, hun abut entre sira ida deit. 

Sira moris husi aman ida-inan ida, maibe uma bobaca ida ne’ebe maka hun-abut lolos, ate agora seidauk hatene. Uma bobaca, baucau, iha dutrina maka’as ba ninia jerasaun ka membru familia bobaca nian. Dutrina maka’as liu mak konaba unidade ba familia, unidade ba siklu social, sira ne’ebe hanesan Relijiosu, Agrukultura, Sosial Ekonomia, Seguransa, liliu ba iha serimonia ne’ebe iha relasaun ho lia moris ka lia mate hodi tau koidadu ba sasan husi beiala sira. Timor Lorosae riku ho kultura no uma lisan oi-oin ne’ebe Bei Ala sira husik hela ba Jerasaun ba jerasaun atu kuntinua halulik sasan lulik ne’ebe sira tau hela. Uma lulik Bobaca mai husi aman ida inan ida maun alin, nain ha’at ne’ebe iha ona husi Av Boba. Iha momentu ne’e kedas oan nain ha’at komesa hari uma lulik ketak ketak. Uma lulik bobaca,simuisi bobaca Rairou,parlamentu,fahe ba oin haat.

Bainhira iha serimonia adat ba iha Bobaca. Uma mane mai tenke lori fahi, fos, ho biscuit. Husi Mane foun mai lori ho Bibi, osan, tua, no sigaru sst. Bainhira koalia kona ba koremeta, point premeiru, halao serimonia ritual uma mane, fila tenki fo osan, no Bibi kada Uma Mane. Bibi ida ho osan tuir kbit deit. Nune’e mos ba Mane foun, bainhira serimonia ritual hotu Mane Foun lori fila na’an. Agora dadauk adat ne’ebe hari husi, Avo Bobaca tau hela sasan lulik ba jerasaun ba jerasaun ikus liu maka, Avo Florindo ximenes (60), ho nia kaben Florentinha X (matebian), ho nia oan nain sanulo resin Rua maka hanesan,nain sia (9 Matebian tamba Funu),no sei moris mak naran :Juleita x, Joaquina x ho Nelson Ximenes mak hein uma lulik bobaca/loo ou lalehan.

LE KONTINUASAUN BY RICKY
Langganan: Postingan (Atom)