HISTORIA

Ejistensia Uma Lulik laos tamba hanaran: Uma Lulik. Nia lulik, laos tamba oho karau, fahi, manu, no bibi hodi halulik maibe bazea ba dalan los no moris rohan laek: “Domin Lalehan”. Signifika katak, ema Timor Leste la hanai no hahi ba fatuk, ai no bee matan. Maibe hahi no hanai Maromak. Kada Uma Lulik iha rai ida nee, sempre iha ninia bee matan lulik, aihun lulik no fatuk lulik.

Fatin lulik hirak nee, banati tuir sira nia avo (mane ka feto) ne’ebe uluk hetan espirito natureza (karunia dari penguasa alam raya) hetan bee matan, hetan espirito natureza hodi ha’rii Uma Lulik.

Bainhira atu mate, avo sira  hada hela fatuk iha bee matan, iha aihun no iha fatuk leten, depois tau fatuk kabuar-kalebak iha leten.

Fatuk kabuar nee signifika nudar altar ou mesa sakrafisiu nian. Katak, bainhira ‘ain fuan-liman fuan’ (jerasaun husi avo sira) hetan susar ruma, moras ruma, problema ruma, ka hadia sira nia Uma Lulik ruma, sira tenke ba halo sakrafisiu ba fatin lulik ne’ebe sira nia avo tau hela.

Katak “Imi mai tunu/halo sakrafisiu iha fatin ne’e, hau husi neba (mundu seluk) hatene ona no sei haraik rahun diak ba imi para moris buras”. Neduni prezensa Uma Lulik iha kultura ema Timor Leste, la kuelker.

Maibe reprezenta religiaun ida husi tempu Adao-Eva kedas. Husi Maromak nia ukun fuan 10, ejistensia Uma Lulik iha kultura ema Timor Leste katak, Uma Lulik mak kaer poder tomak ba ukun fuan 3 husi Maromak nia ukun fuan 10. Ukun fuan ba dala tolu nee dehan, “Respeita O nia Avo no Beiala sira, O nia inan aman, para O moris naruk iha mundu”.